हाम्रो तुवाचुङ राम्रो तुवाचुङ

- सुमाया राई

मेरो वाल्यावस्थामा आमाको अक्सर तयामा-खियामा दिदि-बहिनीको कथा, उनीहरूले तानमा कपडाबनेको कथा, खोक्चिलिपा भाई र तयामा-खियामामाईती चेलीबीचको माया र प्रेमले ओतप्रोत भएकोकथा, उनीहरूको बिछोडको कथा, खोक्चिलिपाले दिनभरीकोसीमा जाल हानी एक मात्र चिप्लो ढुङ्गा प्राप्त गरेकोकथा र उक्त चिल्ल्ाो ढुङ्गा वास्तवमा मायाकी शक्तिकोरूपमा रहेको कथा आदि-आदिलो मेरो बाल मष्तिस्कमाएक प्रकारको रोमाञ्चकता र उत्सुक्ता भरी दिने कामगरिरहन्थ्यो । मेरो बालमस्तिष्कले तयामा-खियामा रखोक्चिलिपाको कथा त्यो स्थान कल्पनामा भए पनिपुग्ने जमर्को गरिरहन्थ्यो । उक्त ठाउँ कस्तो होला -एकपटक उक्त ठाउँमा पुग्न पाए पनि हुन्थ्यो जस्तो विचारलेमलाई उद्वेलित गरिरहन्थ्यो । मेरो बाल मस्तिष्कलेसुनेको कथा र उक्त स्थानमा पुग्नको लागि बुनेकोकल्पना जीवनको झण्डै ४४ वसन्त पार गरिसकेपछिमात्र वास्तविकतामा परिणत हुन सक्यो । अर्थात २०६५सालको माघे संक्रान्तीको दिन म उक्त किरातआदिमभूमी तयामा-खियामा र खोक्चिलिपाको स्थानतुवाचुङ डाँडालाई चुम्न पुगेँ । ख्ाोटाङ जिल्लाकोअर्खौले गा.वि.स एवं सल्ले गा.वि.स. मा पर्ने उक्तआदिमभूमीमा पुग्न पनि एक संयोग थियो । त्यो केभने हामी किरात र्राई यायोक्खाले आरम्भ गरेको"किरात स्वायत्त राज्य" को अभियानमा मेरो नेतृत्वमासोलुदेखि उदयपरसम्मको राजनीतिक-सांस्कृतिकचेतना अभिवृद्धि अभियानको क्रममा सोलु-सल्लेरीदेखिओखलढुङ्गा हुँदै खोटाङ तत्पश्चात् उदयपुर झर्ने क्रममाउक्त समुहमा तत्कालिन उपाध्यक्ष श्री चतुरभक्त र्राई ज्यू,वहाँकी धर्मपत्नी श्रीमति जानका र्राई, दर्ुगा कोयू र्राई,पार्वती र्राई, रविन र्राई, र्राई नविन, भुवन सुप्तिहाङलगायत अन्य थुप्रै कलाकारको टोली समेत दिक्तेलमाकार्यक्रम सकेर उदयपुर जाने क्रममा आदिमभूमीतुवाचुङ डाँडाको प्रथम पटक दर्शन गर्ने र तयामा-खियामाको दोखाम भग्नावशेषको रूपमा रहेको उक्तस्थलको दर्शन गर्ने अवसर प्राप्त भएको थियो ।तत्पश्चात् तुवाचुङ जायजुम संरक्षण समिती र स्थानियतवरबाट आयोजित २०६६ सालको साकेला उभौलीकोमहोत्सवमा सामेल हुने दोस्रो अवसर पनि प्राप्त भएकोथियो । बाल्यकालमा सुनेको कथा र वास्तवमा तुवाचुङडाँडा पुगी सकेपछिको अवस्थालाई जोडेर हर्ेदा मैलेहृदय खोलेर भन्नै पर्दछ कि यदि उक्त स्थल नहेरी परलोकहुन्थेँ भने म आफ्नो जीवनको ठूलो सुखानुभुतिबाटवञ्चित हुने थिएँ । अथवा भनौं मैले ठुलो सम्पत्तिगुमाएको हुने थिएँ । मैले आफुलाई आफ्नो पर्ुखासँगकोमेलबाट वञ्चित भएको पाउने थिएँ ।

तुवाचुङ डाँडाको फेदीदेखि चुच्चोसम्म पुग्दा मनग्गैसमय र श्रम त लाग्यो तर प्रथम पटक उक्त स्थानमापुग्दा मभित्र एक प्रकारको मीठो रोमाञ्चको स्फुरनभयो र हालमा उक्त डाँडामा पुग्न आदिवासी जनजातिउत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठानको आर्थिक सहयोगमा रस्थानिय सहयोगबाट सीँढीको निर्माण भईसकेको छ ।आफ्नो पर्ुखा तयामा-खियामा र खोक्चिलिपाले आवादगरेको स्थानमा पुग्दा आफु गलेको, थाकेको, तर्ीखालेप्याक-प्याक भएको अवस्थालाई चट्टकै बिर्सिएरआनन्दानुभुति गर्दै हाम्रा आदिम पर्ुखाप्रति नतमस्तकहुन करै लाग्यो ।

मैले एक प्रकारको चुम्बकीय शक्तिले आफुलाईआकषिर्त गरेको जस्तो भान गरेकी थिएँ, जुन शक्तिलेहामीलाई मन्त्रमुग्ध पार्न सक्ने क्षमता राख्दछ । उक्तडाँडामा पुगी सकेपछि पर्ुव पश्चिम, उत्तर र दक्षिणजता अवलोकन गर्दा पनि एक प्रकारको आनन्द रस्वअस्तित्वको उच्चतम अनुभुति हुने गर्दछ । उत्तरकोहिमाल आफ्नो छेउमै भएको जस्तो, दक्षिणमा रहेकोपन्थेडाँडा विस्तारै सुसाउँदै कोशीसँग मिलेको जस्तो,पर्ूवमा टेम्केडाँडा र पश्चिममा हलेसी महादेव स्थानकोदर्शन अत्यन्तै नजिकबाट गरिएको जस्तो भान हुनर्ेगर्दछ । उक्त डाँडामाथी पुगीसकेपछिको मेरो आफ्नोअनुभवलाई जति बयान गरे पनि शब्दहरू पुग्दैनन्जस्तो लाग्दछ ।

विगतमा राज्यपक्षको विभेदकारी नीतिले गर्दा रकिरातीहरू मध्ये माझकिरातका किरातहरू माथि नैकिरातीको रूपमा दमनकारी तत्कालिन शासकहरूकोदृष्टिकोणले गर्दा र नेपाललाई "असल हिन्दुस्तान" कोरूपमा स्थापित गर्ने कुटिल नीतिका कारण हाम्रो सभ्यता,साँस्कृतिक धरोहरहरू ओझेलमा पार्दै लगिए ।व्यवस्थापन एवं संरक्षणको अभावमा हाम्रा पुरातात्विकर धार्मिक स्थलहरू नष्ट हुँदै गए । यहि क्रममा तुवाचुङजायजुम डाँडा पनि एक उदाहरणको रूपमा परेको छ ।

तर अब समयले कोल्टे फेरिसकेको छ । अस्तित्वर पहिचानको यस शताब्दीमा किरातीहरूको धार्मिक,साँस्कृतिक एवं पुरातात्विक महत्व बोक्ने उक्त स्थलकोसंरक्षण र सर्म्वर्द्धन गर्ने समय ढीलो भइसके तापनिबितिसकेको छैन । अब हामी सबै मिली हाम्रो आत्मासितगाँसिएको हाम्रा पर्ूखाको निशानीलाई बचाउनु पर्ने जिम्मेवारीकासाथ-साथै विश्वसामु यसलाई उजागर गर्नुपर्ने बेलाआएको छ । यसका लागि पर्याप्त अध्ययन, अनुसन्धानकोआवश्यकता एकातिर उत्तिकै टड्कारो रहेको छ भनेअर्कोतर्फ राज्यलाई पनि यसप्रति जिम्मेवारी बोधगराउन अति आवश्यक रहेको छ ।

माझकिरातको खोटाङ जिल्लामा पर्ने यो धार्मिक,साँस्कृतिक र पुरातात्विक महत्वको स्थानलाई पर्यटनसँगपनि गाँसेर हर्ेर्नुपर्दछ । यस स्थानको महत्वलाई हामीलेबुझयौं र पहल गर्न सक्यौं भने हाम्रो लागि, जिल्लाकालागि र अन्तत देशका लागि यो एक धार्मिक पर्यटन,साँस्कृतिक पर्यटन अध्ययन र पुरातात्विक अध्ययनकालागि प्रख्यातीका साथसाथै आय-आर्जनका लागि एकमहत्वपर्ूण्ा कोशेढुङ्गाको रुपमा सावित हुन सक्दछ ।

तुवाचुङको संरक्षण र पर््रवर्द्धनसँग नितान्त महत्वपर्ूण्ाअर्को पाटो के पनि जोडिन सक्दछ भने विश्वभरी छरिएररहेका हाम्रा सन्तति किरातबन्धुहरू जो आफ्नोपहिचानलाई ठम्याउन नसकी वा भ्रममा परेर अन्यधर्म र संस्कृतिको सिको गरी आफ्नो पहिचानलाईगुमाउँदै जाने अवस्थाबाट केहि हदसम्म जोगाउनसकिन्छ । हाम्रो धार्मिक र साँस्कृतिक आस्थालाई प्रकटगर्ने ठाउँको रुपमा यसलाई विकसित गर्दै लान सकियोभने यसले हामीलाई हाम्रो मौलिकताबाट विचलित हुनेसंभावनालाई कम गर्न सक्दछ । आ-आफ्नो कर्मक्षेत्रजहाँ रहेपनि विश्वभरीका किरातीहरू आफ्नोजीवनकालमा कम्तीमा एकपटक यस महत्वपर्ूण्ा स्थलकोदर्शन गर्नैपर्ने आव्हान पनि यस लेखमार्फत गर्नचाहन्छु ।

भनिन्छ, १२ वर्षछि खोला पनि फर्किन्छ रे,इतिहासले आफुलाई दोहोर्‍याउँछ रे, बिर्सिएको घटनापनि ताजा भएर आउँछ रे आदि । यी कुरामा सत्यताभएरै होला अहिले हामी सम्पर्ूण्ा किरातीहरू विशेषगरीकिरात सभ्यताको धरोहरलाई संरक्षण गर्नतर्फ लागीपरेका छौं, तुवाचुङ जायजुम डाँडालाई राष्ट्रिय,अन्तर्रर्ााट्रय क्षेत्रमा स्थापित गराउनका निम्ति लागीपरेका छौं । त्यसका लागि हामीलाई समय, श्रोत र्रअर्थको पनि त्यत्तिकै आवश्यकता पर्दछ । यसका लागिहामी विश्वभरीका किरात र्राईहरू एक भई लागी पर्नेप्रण गरौं ।