किरात र्राईहरूको आस्थाको धरोहरः तुवाचुङ जायजुम
कुनै पनि देशको पहिचान त्यस देशको भौगोलिकधरातल, जाति, भाषा, धर्म संस्कृतिले प्रतिनिधित्व गरिरहेकोहुन्छ । किनकी आज पनि कतिपय त्यस्ता देशहरू छन्,जसले नेपाल भनेर नचिने पनि विश्वको सर्वोच्चशिखर सगरमाथाको देश वा एभरेष्ट माउन्टेनको देशभनेर चिन्दछन् । अनि कतिले वीर गोर्खालीहरूको देशभनेर चिन्दछन् । त्यस्तै कतिले गौतम बुद्धको देशभनेर पनि चिन्दछन् । अनि कतिले मन्दिर नै मन्दिरकोदेश भनेर त कसैले विविध जाती, भाषी, धर्म रसंस्कृतिले भरीपर्ूण्ा देशको रूपमा पनि । हो यहाँ जातीतथा क्षेत्रीयताको आधारमा आ-आफ्नै भेषभुषा, भाषार्,धर्म र संस्कृति रहेका जनजातिहरू छन् । तर भौगोलिकविसमता, राजनीतिक विभेद, आर्थिक असमानता रशैक्षिक अवसरको अभावका कारण कतिपय जातिहरूलोपोन्मुख अवस्थामा छन् । आज पनि तिनीहरू अर्धजंगली अवस्थामा छन् । यिनै जातजातिहरू मध्येकाएक आदिवासी जाती हुन् किरात र्राईहरू । किरात र्राईजातिको आफ्नै इतिहास छ, आफ्नै पर्ुखाको विरासत छ ।काठमाडौं उपत्यकामा २९ औं पुस्तासम्म शासनचलाएको किरातहरूको युगिन इतिहास छ । मानवसभ्यताको प्रारम्भिक चरणमा भूमि आवादी गर्दै कृषीक्रान्तीको थालनी गरेको पुर्खौली विरासत छ । कपासखेती गरी धागो बनाई कपडा उत्पादनको थालनी गरेकोतयामा खीयामाको कथा छ । अनि किरातर्राईहरूको दैनिक कृयाकलापका साथै पशुपंक्षीका समेतस्वभाव चित्रण गर्ने मौलिक शैलीको सिली छ । यर्सथ किरातर्राईहरू इतिहास कालखण्डका शासकहरू हुन् ।प्रारम्भिक कृषीकालका आदि पुरूष हुन् । कपडानिर्माणका आविष्कारक हुन् । आफ्नो मौलिक भाषार्,धर्म, संस्कृति अनि रितिरिजाव र संस्कारका र्सजकपनि हुन् ।
इतिहासको कालखण्ड गुज्रने क्रममा थुप्रै शासकहरूएकले अर्कोलाई विस्थापित गर्दै अगाडी बढ्दै रहे । निरंकुशजहानिया राणा शासन, निर्दलिय पञ्चायती व्यवस्थाकोअन्त्यसँगै शाहवंशीय शासन व्यवस्थाको समेत अन्त्यभएको छ । देश आज संघीय गणतन्त्रतर्फ उन्मुख छ ।संविधान निर्माण तथा राज्य पुनःसंरचनाको निमित्तअत्यन्त महत्वपर्ूण्ा विषयमा आइरहेका छन् । जातीयतथा क्षेत्रीयताको आधारमा संघीय राज्य निर्माण हुनेस्थिति देखिँदैन । त्यसैले प्रत्येक जनजातीहरू एकजुटहुँदै संगठित एकताका आवाजहरू बुलन्द गर्दैआन्दोलनका कार्यक्रमहरूलाई त्रि्र बनाउँदै निरन्तरतादिनर्ुपर्दछ । किरात र्राईहरूको प्रसङ्गमा किरातर्राईहरूको एक मात्र आस्था र धरोहरको रूपमा स्थापितकिरात र्राई यायोक्खाले समग्र किरात र्राईहरूको हकअधिकार सुनिश्चितताको लागि प्रचारात्मक तथादवावमूलक कार्यक्रमहरू गर्दै आइरहेको छ । यसआन्दोलनलाई सफल पार्न ९ लाख किरात र्राईहरूआ-आफ्नो क्षेत्रमा शसक्त भएर उठ्नु पर्दछ । तव मात्रकिरात र्राई जातिले खोजिरहेको आत्मनिर्ण्र्ाासहितकोछुट्टै किरात स्वायत्त राज्य प्राप्तीको सम्भावना देखिन्छ ।अफसोचः तर आज वंशाणुगत जातीय पहिचान गर्ननसकेर हो वा व्यक्तिगत स्वार्थले अभ्रि्रेरित भएर भनुँवा व्यक्तिगत महत्वाकाँक्षाले भनुँ आफ्नो रगतको साइनोमेट्न खोज्ने दुस्प्रयास आफ्नै दाजुभाइले गर्न खोज्दासिङ्गो किरात र्राईहरूको ह्रदय मर्माहत बनेको छ ।
आत्मामा ठेस पुगेको छ । विदेशीले छरेको कनिकाकोस्वार्थमा हामी आफैले आफुलाई म अथवा हामी होइनौंभन्ने प्रमाण दिन नसके तापनि होइनौं भनी जिकिर्रगर्न खोजीरहेका पाउँछौं । यसले सिमित व्यक्तिलाईक्षणिक लाभ पुर्याए तापनि अन्तत समग्रमा हानी नैपुर्याउन सक्छ । साँचो अर्थमा आफ्नो वंशाणुगत जातीयताके हो - धर्म संस्कृति के हो - यदि द्विविधामा छौं भनेखोज तथा अध्ययन-अनुसन्धान गरी पहिचान गर्नु नैविवेकपर्ूण्ा कार्य हुन सक्छ, न कि यथार्थतालाई बुझबचाउँदै सिमित स्वार्थको निम्ती पर्ुखाको इतिहास रविरासतलाई विर्सर्ेेअल्पसंख्यक सिमान्तकृतजनजातिको रूपमा उभ्याउन खोज्ने धृष्टता गर्नु ।समयको अन्तरालसँगै वास्तविकता उजागर भएरआउँछ, त्यतिबेला ज-जसले इतिहासलाई ढाकछोपगर्न खोजे, वास्तविकतालाई बङ्ग्याउन खोजे, वंशाणुगतइतिहासमा कलंकित पात्रको रूपमा चिनिने छन् । तिरस्कृत, घृणित र भाई फुटाउवा व्यक्तिको रूपमा वापङ्तीमा उभिन पुग्ने छन् । त्यसैले सम्पर्ूण्ा किरातर्राईहरू "किरात र्राई यायोक्खा" को झण्डामुनि गोलवद्धहुनुको विकल्प अर्को हुन सक्दैन । किरात र्राई यायोक्खालेआफ्नो स्थापनाकालदेखि नै भाषा, धर्म, संस्कृतिकोप्रचार-प्रसार, जगर्ेना तथा कार्यान्वयनको क्षेत्रमामहत्वपर्ूण्ा भूमिका निभाउँदै आएको छ । यसै सर्न्दर्भमाकिरात र्राई यायोक्खाको दमकमा सम्पन्न छैठौंराष्ट्रिय सम्मेलनबाट सम्पर्ूण्ा किरात र्राईहरूको सभ्यतार साँस्कृतिक धरोहर खोटाङ जिल्ला अर्न्तर्गत हलेसीमहादेवस्थान, अर्खौले, सल्ले र धितुङ गा.वि.स. कोबीचमा अवस्थित तयामा खीयामाले कपडा बुनेकोतानढुङ्गा खोक्चिलिपाको थानको संरक्षण, सर्ंवर्द्धन तथाआवश्यक पर्ूवाधार निर्माणको लागि एक संरक्षण समितिगठन गर्ने निर्ण्र्ााभएको थियो । सोही निर्ण्र्ााुसार किरातर्राई यायोक्खाका केन्द्रीय पदाधिकारीहरू सँग विस्तृतछलफल गरी "किरात उद्गम आदिमभूमि तुवाचुङजायजुम संरक्षण समिति" को नाममा श्री चतुरभक्तर्राई र्-वर्तमान कि.रा.या.के. समिति अध्यक्ष) कोअध्यक्षतामा एक तदर्थ समिति गठन गरी जिल्लाप्रशासन कार्यालय, काठमाडौंमा मिति २०६५/८/१७मा दर्ता भएको छ । उक्त समितिको पहलमा विविधजिल्लामा रहनुभएका किरात र्राई दाजुभाइहरूकोसहयोग तथा उपस्थितिमा २०६५ सालबाट उभौलर्ीपर्व पुजा अर्चना तथा साकेला सिलीका साथ मनाउनसुरू गरियो । त्यसैगरी २०६६ सालको उभौली पर्व खोटाङमहोत्सवको रूपमा सम्पन्न भयो । यस पर्वलाई हरेकवर्षनिरन्तरता दिँदै लगिने छ यतिमा मात्र सिमित रहँदा यसको संरक्षण हुन सक्दैन । यर्सथ तत्काल गर्नुपर्नेकार्यहरू समितिको ब्रुसरमा पनि उल्लेख गरिएको छ ।जसअनुसार जग्गा खरिद गर्नको लागि पहल भइरहेकोछ । संरक्षण समितिको कार्यालय तथा किरात र्राईसंग्रहालयको स्थापना पनि तत्कालै गर्न आवश्यकदेखिन्छ । सो कार्य सम्पन्न गर्न लाखौं परिश्रमी हातहरू,सहयोगी मनहरू र असल विचारहरू भएका किरात र्राईदाजुभाई जुट्नु पर्दछ । पर्ुखाको विरासत, धार्मिक तथासांस्कृतिक संगम तिर्थस्थल एवं सम्पर्ूण्ा किरात र्राईहरूकोआस्थाको धरोहरको रूपमा स्थापित यस आदिमभूमीकोसंरक्षण, सर्ंवर्द्धन र विकासको लागि युवा पुस्ताहरूजागरूक हुनु पर्दछ, सजग अनि सचेत हुनु पर्दछ । यदियसो भएन भने बुढा मरे भाषा सरे भने भै+m हुन सक्छ ।किनकी वावुको बिंडो थाम्ने छोरा भने झैं पर्ुखाको विरासतथाम्ने भावी सन्ततीहरू नै हुन् । अन्त्यमा जसरीमक्का मदिना भन्नासाथ मुस्लिम, जेरूस्लेम भन्नासाथक्रिस्चियन अनि लुम्विनी भन्नासाथ बुद्धिस्टहरूकोधार्मिक स्थल भन्ने बुझिन्छ अर्थात ति स्थानहरूलेमुस्लिम, क्रिस्चियन र बुद्धिस्ट धर्मावलम्वीहरूकोपहिचान दिएको छ, त्यसैगरी सिङ्गो किरात र्राईहरूकोलागि धार्मिक तिर्थस्थल बन्न सकोस् यो भूमी, अनिविश्वमै किरात र्राईहरूको पहिचानको निसाना बन्नसकोस् किरात उद्गम आदिमभूमी तुवाचुङ जायजुम ।
अर्खौले-४, खोटाङ
